پیشینه و مفهوم کاپیتولاسیون

اشاره

کاپیتولاسیون (capitulation)، از واژه «capitulate» به معنای شرط گذاشتن است. معنای لغوی این واژه «سازش و تسلیم» است و در برخی منابع، آن را «صلح موقت» ترجمه کرده اند؛ زیرا مسلمانان معتقدند صلح همیشگی میان کفار و مسلمانان ممکن نیست.(1)
این واژه، در تاریخ حقوق اروپایی، به عهدنامه هایی گفته می شود که بر اساس آن، امپراتوری عثمانی، وضع حقوقی اتباع بیگانه مقیم آن کشور را مشخص می کرد و معافیت هایی را به اتباع دولت های اروپایی می داد.(2) در مفهوم عام، کاپیتولاسیون به قراردادهایی گفته می شود که به موجب آن، اتباع دولت، در قلمرو دولتی دیگر، مشمول قوانین کشور خود می شوند و کنسول آن دولت در محل، آن قوانین را اجرا می کند. در فارسی به این واژه «حق قضاوت کنسولی» نیز گفته می شود.

تاریخچه کاپیتولاسیون در ایران

نخستین معاهده ای که در این زمینه به صورت رسمی منعقد شد، عهدنامه بازرگانی میان سلطان سلیمان اول، معروف به سلیمان قانونی، پادشاه عثمانی و فرانسوای اول، پادشاه فرانسه است. به موجب این معاهده، برای نخستین بار مقرر شد، اتباع فرانسه در خاک عثمانی، تابع احکام کنسول کشور خویش باشند.
در اواخر قرن شانزدهم میلادی، شاه عباس به اتباع کشور انگلستان و دیگر مسیحیان، آزادی رفت و آمد به ایران و اجازه توقف در کشور را داد؛ با این شرط که جان، مال و مذهب آنان در امان باشد.(3)
پیشینه کاپیتولاسیون در ایران، به صورت رسمی و قانونی به دوران قاجار باز می گردد و از پیامدهای جنگ های ایران و روس است. دولت روسیه تزاری، این مقررات را برای نخستین بار به صورت مکتوب، در سال 1828 و در عهدنامه ترکمانچای بر ایران تحمیل کرد. براساس این معاهده اتباع دولت تزار روسیه در ایران از مزایای کنسولی و قضایی بهره مند شدند. در پی آن دیگر دولت های استعمارگر مانند انگلیس و آمریکا نیز این امتیاز غیرقانونی را برای اتباع خود گرفتند. همچنین، اتباع برخی دولت های مقتدر مانند فرانسه، آلمان، اسپانیا، اتریش، ایتالیا، آرژانتین، دانمارک، بلژیک، سوئد و سوئیس نیز با استفاده از معاهده ترکمنچای به خیل بهره مندان از کاپیتولاسیون پیوستند.(4)
روند اعطای حق کاپیتولاسیون ادامه داشت. پس از انقلاب مشروطه، این امتیاز با انعقاد عهدنامه مودت ایران و شوروی در سال 1921 متزلزل شد و در آن همه امتیازات دولت شوروی لغو گردید. در بند شانزده این عهدنامه آمده است:« نظر به مندرجات مراسله دولت شوروی به تاریخ 26ژوئن 1919 م. راجع به ابطال قضاوت قنسول ها، اتباع روسیه ساکن ایران، همچنین اتباع ایران ساکن روسیه، از تاریخ امضای این معاهده، دارای حقوق مساوی با سکنه محلی بوده و محکوم قوانین مملکت متوقف فیها خواهند بود و به تمام کارهای قضایی آنها در محاکم محلی رسیدگی خواهد شد.» پس از روی کار آمدن رضا شاه، به فرمان وی، با اهداف ویژه و تشویق و پی گیری انگلیس، پس از یک قرن از انعقاد عهدنامه ترکمنچای، کاپیتولاسیون در ایران لغو شد.(5)
در شهریور سال 1320 با سقوط رضا شاه، محمدرضا پهلوی به حکومت رسید. جنگ جهانی دوم، در سال 1337، قرارداد دفاعی دو جانبه میان ایران و آمریکا بسته شد و دولت آمریکا، مسئله وضعیت حقوقی نیروهای خود را در ایران مطرح کرد. مسئولان کشوری ایران، از سال 1338 تا سال 1340 از پاسخ دادن به درخواست آمریکا خودداری می کردند. با نخست وزیری علی امینی، دولت کندی، اعطای مصونیت به مستشاران نظامی را خواستار شد. پس از مسافرت شاه به آمریکا، علم، جانشین امینی شد و سرانجام پس از یک سال به درخواست آمریکا پاسخ داده شد.
در مهر سال 1342 علم رای تصویب طرح اعطای مصونیت، لایحه خاصی تهیه و به مجلس تقدیم کرد. وزارت خارجه آمریکا از این مصوبه باخبر شد. پس از قتل کندی، جانسون روی کار آمد. وی دویست میلیون دلار وام برای خرید سلاح و مهمات به دولت ایران پرداخت کرد که با اعطای مصونیت سیاسی به پرسنل آمریکایی و خانواده های نظامیان هم زمان بود. (6)
علم پس از تقدیم لایحه به سنا، جای خود را به منصور داد. در تیر سال 1343، شاه برای دریافت کمک مالی، به آمریکا در زمینه تصویب لایحه قول مساعد داد. این لایحه در 3 مرداد سال 1343 در سنا تصویب و سپس به مجلس شورای اسلامی فرستاده شد و در 21 مهر سال 1343 با 74 رأی موافق در برابر 61 رأی مخالف به تصویب رسید.
تصویب این لایحه مخالفت شدید امام خمینی و واکنش مردم را در پی داشت. لغو امتیاز کاپیتولاسیون که از مهم ترین خواسته های مردم از رژیم پهلوی بود، در تاریخ 23 اردیبهشت سال 1358؛ یعنی سه ماه بعد از پیروزی انقلاب اسلامی صورت گرفت. (7)
در بیانیه وزارت خارجه چنین آمده است: « به پیشنهاد هیئت وزیران دولت موقت جمهوری اسلامی ایران و تصویب شورای انقلاب اسلامی، قانون مصوب 21 مهر سال 1343 به اجازه استفاده مستشاران نظامی آمریکا در ایران از مصونیت ها و معافیت های قرارداد وین (کاپیتولاسیون)، از تاریخ 1358/2/23 لغو شد».8

پی‌نوشت‌ها:

1.علی اکبر دهخدا، لغت نامه، ج37،ص 24
2.مسعود اسداللهی، احیای کاپیتولاسیون و پیامدهای آن، ص 34
3.راجر سیوری، ایران عصر صفوی، مترجم: کامبیز عزیزی، ص 105، عبدالرضا هوشنگ مهدوی، تاریخ روابط خارجی ایران، ص 64 به بعد.
4.حق قضاوت کنسولی، کاپیتولاسیون، ص 54
5.تاریخ روابط خارجی در ایران، ص 383.
6.بیل جیمز، شیر و عقاب، ترجمه: فروزنده برلیان، ص 221
7.روزنامه کیهان، 1358/2/24
8.همان، ص 2

منبع: ماهنامه اشارات شماره 126